Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlığı

KKK Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlığı

KKK Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlığı

Günümüzde ülke savunmasının en önemli ayağını ‘Hava Savunması’ oluşturmaktadır. Hava Savunmasının bu denli önemli olmasının başlıca nedeninin 2onci Yüzyılın ikinci yarısından itibaren hava gücünün en önemli tehdit unsuru haline gelmesi olduğu bilinmektedir. 21nci Yüzyılda ise havadan gelen tehditlerin niteliğinin sadece savaş uçakları olmadığı, bunlara ilave olarak; döner kanatlı uçakların, insansız hava araçlarının ve uzun menzilli güdümlü balistik füzelerin ilave olduğunu görüyoruz. Türkiye’nin genel hava savunmasından Türk Hava Kuvvetleri sorumlu olmakla birlikte diğer Kuvvetler de kendi birliklerinin ve tesislerinin nokta hava savunmalarını yapmakla yükümlüdürler.

BU yazımızda, Konya’da konuşlu olan Türk Kara Kuvvetleri Hava Savunma Sınıfı’nın kaynağını oluşturan Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlığı ziyaretimizden izlenimlerimizi ve burada verilen eğitimler hakkında, Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanı Hava Savunma Kurmay Albay Celalettin ÇOBAN ile okul personelinden almış olduğumuz bilgileri sizlerle paylaşacağız.

Tarihçe, Vazife, Vizyon
ve Görevler

Tarihçe

TÜRK Ordusunda hava savunmasının tarihi, Trablusgarp Harbi’nde İtalyan hava filosuna karşı tüfek ve topların hava savunma silahı gibi kullanılmasıyla başlar. Benzer uygulamalar Çanakkale Muharebelerinde de görülmüştür.
Birinci Dünya Savaşı’nda ortaya çıkan hava tehdidinin bertaraf edilebilmesi maksadıyla, ilk uçaksavar silahları 1927’de envantere alınmıştır. 193o ile 194o’lı yıllarda yurt içinde çeşitli hassas bölgelerin hava savunması için hava savunma birlikleri kurulmuştur.
İkinci Dünya Savaşı esnasında ve sonrasında ise, hava tehdidinin boyutları ve buna karşılık hava savunmasının önemi iyice anlaşılmıştır. İhtiyaca binaen, muhtelif yerlerde açılan uçaksavar kurslarını bir çatı altında toplamak ve personeli yetiştirmek maksadıyla, Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlığı’nın temelini teşkil eden ‘Uçaksavar Topçu Okulu’ ilk kez 1944’te Tuzla, İstanbul’da kurulmuştur.
Faaliyetlerini Tuzla’da sürdüren Uçaksavar Topçu Okulu, 1961’de lağvedilerek Topçu Sınıfı’nın içerisine bir branş olarak dahil edilmiştir. 1997’de, Topçu Sınıfı bünyesinden ayrılarak, ayrı bir sınıf olmuş ve ‘Hava Savunma Okulu’ adı altında geçici olarak Polatlı, Ankara’da teşkil edilmiş, müteakiben 1998’de Çekmeköy, İstanbul’daki kışlasına intikal ederek eğitim öğretim faaliyetlerini burada sürdürmüştür.
2ooo’de, acemi erlere hava savunma temel ve ihtisas eğitimi vermek maksadıyla kuruluşuna Hava Savunma Eğitim Taburu dahil edilerek ismi ‘Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlığı’ olmuştur.
Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlığı; eğitimde kaliteyi artırmak, teorik ve müşterek eğitimler ile pratik uygulamaları geliştirmek maksadıyla, 2oo8’de Konya’ya intikal etmiş olup, halen faaliyetlerine burada devam etmektedir.

Vazife

HAVA Savunması genel anlamıyla, düşman hava vasıtalarını ve füzelerini, havalanmadan veya fırlatılmadan önce yerinde ya da havada iken imha etmek ve/veya etkilerini azaltmak için alınan aktif ve pasif bütün tedbirlerdir.
Geleceğin harp ortamı değerlendirildiğinde, konvansiyonel harbin yerini; kriz yönetimini müteakip, kara birliklerinin temasta bulunmadığı, toprak işgallerinin olmadığı, yaptırım amaçlı, yoğun hava ve füze harbinin alacağı ve cereyan edecek harekatların daha ziyade caydırıcılık ve cezalandırma şeklinde icra edileceği öngörülmektedir.
Bu değerlendirmeler ışığında, Kara Kuvvetleri Hava Savunma Sınıfının vazifesi; barışta ve krizde caydırıcılık sağlamak; savaşta, düşmanın hava ve füze taarruzlarını sınırlandırmak, geciktirmek, önlemek veya etkisini azaltmak suretiyle dost birliklerin bekasını sağlamak, hareket kabiliyeti/serbestisini artırarak, kara harekatının daha elverişli koşullarda icrasına katkıda bulunmaktır. Bu vazifesini icra ederken, erken ikaz ve komuta kontrol sistemlerini işletir ve bu sistemlerin Hava Kuvvetleri Komutanlığı ile entegrasyonunu sağlar.

Vizyon

lHava savunma birliklerine, mevcut ve gelecekte karşılaşılacak tüm hava tehditlerine karşı, Kara Kuvvetleri Komutanlığı [KKK] birliklerinin/tesislerinin etkili bir şekilde hava savunmasını sağlayacak muharebe alt-yapısını oluşturmak.
lGeleceğin muharebe ortamına hazır, her türlü ileri teknoloji ürünü silah ve sistemleri etkili bir şekilde kullanabilen, üstün komuta becerilerine sahip liderler yetiştirmek.
lOluşturulan konseptlerle geleceğin harp-silah sistemlerinin tasarlanması, geliştirilmesi ve üretilebilmesi için milli Savunma Sanayine vizyon sağlamak.
lDünya ölçeğinde bir hava savunma sınıfı oluşturulmasına katkı sağlamak.

Görevler

lSınıfın gelecekteki muharebe alt yapısını oluşturacak, hava savunma harekat ve silah/sistem konseptlerini geliştirmek.
lDoktrin, eğitim, lider ve asker geliştirme, teşkilat, malzeme, tesis ve alt yapı konularında sınıf değerlendirmeleri yapmak, zafiyet alanlarına ilişkin çözüm önerileri üretmek.
lİhtiyaç duyulan alanlarda hava savunma projeleri teklif etmek ve geliştirilmesine katkı sağlamak.
lHava savunması ile ilgili doktrinel dokümanı hazırlamak.
lSubay, Astsubay ve Uzman Erbaşlara, hava savunma sınıfı ile ilgili temel ve mesleki gelişimlerini sağlayacak uygulamalı kurs ve eğitimler vermek.
lHava Savunma Birliklerinde görev yapabilecek niteliklere haiz liderler yetiştirmek, erbaş ve erlere hava savunma sınıfı için temel ve ihtisas eğitimi vererek onları kıtalara en iyi şekilde hazırlamak.
Yukardaki bilgileri Hava Savunma Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanı Hava Savunma Kurmay Albay Celalettin ÇOBAN’dan aldıktan sonra hep birlikte Okulu ve verilen eğitimi görmek üzere hareket ettik.

Hava Savunma Erken İkaz ve Komuta Kontrol Sistemi [HErİKKS] Dershanesi
İlk durağımız olan bu Dershanede Hv. Svn. Alb. Olcayto SÜDER bize aşağıdaki bilgileri verdi.
HErİKKS; KKK’nın iştirak edeceği harekatta muharebe sahasındaki tüm hava savunma faaliyetlerini, ağ destekli alt yapı kullanarak, bir elden sevk ve idare etmek üzere geliştirilmiş bir komuta kontrol sistemidir.
Sistem; Ordu komuta yerlerinden başlayıp tek silaha kadar uzanan, ileri teknoloji kullanan, kompleks bir donanım ve yazılıma sahiptir. Bu seviyede bir komuta kontrol sistemini işletecek personelin eğitiminde, sistemin alt unsurlarında bulunan eğitim yetenekleriyle birlikte HErİKKS Dershanesi de önemli bir yer tutmaktadır.
HErİKKS Dershanesinde sistemi oluşturan tüm alt unsurların kullanıcı arayüz bilgisayarları gerçek bir harekat merkezine bağlı olarak çalışmaktadır. Bu sayede muharebede birbirlerinden kilometrelerce uzakta çalışacak olan personel, sistemin bütününü görerek, tamamen gerçek senaryolar, gerçek hedefler, arazide konuşlu gerçek radarlar ve silah sistemleri ile eğitim yapabilmektedir.
Dershanenin bu maksatları sağlamak üzere Hava Kuvvetleri radarları, sistemin kendisine ait orta ve kısa menzilli radarları ile silah sistemleri ile elektronik bağlantısı mevcuttur.
Verilen yukarıdaki bilgilerin dışında dershanede edindiğimiz izlenimler ise şunlardı:
Bir dershane ortamına, Ordu, Kolordu ve Tugay seviyesinde çalıştırılabilen bir Hava Savunma Erken İkaz Komuta ve Kontrol Sistemi birebir kurulmuştu. Bölge Hava Savunma Radarlarından -ki bunlar Hava Kuvvetleri Komutanlığı [HvKK]’na ait radarlardı- gelen hava araçlarına ait iz bilgileri bilgisayarların ekranlarında izlenebiliyordu. Bu bilgisayarların ekranlarına yansıtılan iz bilgilerinin bu merkez tarafından değerlendirmeleri yapılmakta ve hangi hava savunma vasıtaları tarafından angaje olunacağı kararı verilebilmekteydi.
Dershanede; Planlama Bilgisayarı, Harekat Bilgisayarı, Kalkan Radarı, Erken İkaz Unsuru, Stinger Kısım Komutanı ve Stinger Tim Komutanlarının stantları yerleştirilmiş ve ayrıca bu merkez ile diğer hava savunma unsurları arasında canlı iletişim kurulmuş bulunmaktaydı. İşin açıkçası bu dershanede her şey canlı [gerçek zamanlı] cereyan ediyordu.

Kaideye Monteli Stinger Eğitim Simülatörü [KMS-ES] Dershanesi
KMS-ES Dershanesi’nde ise bize bilgiyi Hv. Svn. Alb. Armağan BAZ verdi.
KMS-ES Sistemi; ZIPKIN ve ATILGAN KMS silah sistemlerinde nişancı olarak görev alacak personelin eğitim ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla geliştirilmiştir. ATILGAN ve ZIPKIN nişancılarının, sistem kumanda birimi vasıtasıyla KMS yeteneklerini aktif şekilde kullanarak, eğitimin asgari maliyetli ve etkin olması amaçlanmıştır.
Dershanede; KMS silah fonksiyonlarının, sistem kumanda birimi kullanılarak öğretilmesi ve denemelerin yapılması, çeşitli senaryoların kolaylıkla oluşturulması ve uygulanması, gerçek füze ve uçak/helikopter kullanılmadan nişancı eğitiminin yapılması, nişancının aynı senaryoda birçok deneme yapması temin edilerek, en üst düzeyde yetiştirilmesi sağlanmıştır.
Biz dershaneye girdiğimizde, Aselsan tarafından üretilen söz konusu simülatörlerde Teğmenler eğitim görüyorlardı.

İz Gözetleme Eğitim Simülatörü [İGES] Dershanesi
İGES bilgilerini Hv. Sv. Alb. Olcayto ESEN verdi.
Tamamen milli imkanlarla üretilen İz Gözetleme Eğitim Simülatörü [İGES], 2oo9’da envantere girmiştir.
20mm Oerlikon/Rheinmetall ve 35mm Oerlikon hava savunma top nişancılarının, iz gözetleme ve nişancılık melekeleri, sistemin sağladığı mühimmat ve zaman tasarrufu ile asgari maliyetle geliştirilmektedir.
Ayrıca gelecekte envantere girecek namlulu silah sistemlerine, uyum sağlayabilecek bir özelliğe sahiptir.
Simülasyonla yaratılan çeşitli senaryolar ile top nişancılarının her türlü hava ve arazi koşullarında atış yapabilme becerileri geliştirilmektedir.

Hareketli Hedef Simülatörü [HHS] Dershanesi
İstanbul, Çekmeköy’de kalmış olan HHS’nü bizimle bu tanıtım yazısının koordinasyonunu sağlamış olan ve bize mihmandarlık yapan Hv. Sv. Alb. Ahmet ANCI anlattı. Söz konusu simülatör bir büyük dom’dan oluştuğu için sökülmesi mümkün olamamıştı. Gelecekte Konya’daki eğitim merkezine de bu simülatörden kurulması bekleniyor.
Hareketli Hedef Simülatörü Dershanesi, 2ooo yılında envantere girmiştir. HHS Dershanesinin amacı; Stinger füzesi nişancılarının, gerçeğe yakın ortamda atış eğitimi yapmalarını temin etmek suretiyle, nişancılık melekelerini geliştirmektir.
Sistemden; Kara ve Deniz Kuvvetlerine mensup Subay, Astsubay, Uzman Erbaş ile Stinger nişancıları istifade etmektedir. Ayrıca, temel ve ihtisas eğitim safhalarında verilen eğitimin yanı sıra, kıtalarda görevli personelin daha önce kazandıkları yetenekleri devam ettirmek ve geliştirmek maksadıyla idame eğitimleri verilmektedir.

Dershane Dışındaki İzlenimlerimiz

DERSHANELERİ gezdikten sonra Okulun eğitim alanlarında hazırlanmış bir Hava Savunma Sisteminin görülmesi ile gezimiz devam etti. Bu alanda HErİKKS’nin yanı sıra iki adet 20mm, iki adet 35mm Oerlikon Uçaksavar Topu [atış kontrol radarları ile birlikte], bir adet Zıpkın KMS, bir adet Atılgan KMS ve bir adet omuzdan atılabilen Stinger Hava Savunma Füzesi birbirleri ile entegre olarak hazır durumdaydılar.
İlk incelediğimiz Ordu, Kolordu ya da Tugay seviyelerinde Komuta Kontrol işlemlerinin gerçekleştirildiği araç üzerine yerleştirilmiş bir konteyner içinde yer alan Kolordu Hava Savunma Harekat Merkezi [HSHM] oldu. Gece ve gündüz, her türlü hava, arazi ve muharebe şatlarında komuta kontrol ve haberleşme faaliyetlerinin yerine getirilmesini sağlayan HSHM’nde bağlı radarlardan gelen iz bilgileri ile içinde bulunduğu bölgenin hava resmi oluşturulmakta, istihbarat ve uyarı bilgisi mesajları, hava resmi, yer resmi, atış kontrol emirleri ve silahlar için ana hedef hattı bilgileri, sensörler için sensör yönetim bilgileri ilgili alt birimlere gönderilmekte ve görüntülenebilmekte, hava görev emirleri ile IFF mesajlarının ilgili kullanıcılara dağıtılması sağlanmaktadır.
Bu HSHM’nin ilettiği bilgiler Tugay Hava Harekat Merkezi olarak kullanılan bir aracın içindeki sisteme gelmekteydi. Bu araçta da hava resmi oluşturulmakta ve bu merkezden mevcut tehdidin niteliğine göre silah tahsisi yapılmaktaydı.
Sonraki adımda bir 1/4t araç içine yerleştirilmiş bulunan taşınabilir Stinger silah sisteminin arayüzü ve buradaki sistemi gördük. 35mm Oerlikon uçaksavar silahlarının ve Kaideye Monte Stinger ATILGAN ve ZIPKIN sistemlerinin çalışmalarını izledik. Taşınabilir bir Stinger silahının nişancı ve yardımcısının aldığı iz bilgilerini hedefe tatbik edişlerini gördükten sonra eğitim alanından ayrıldık.

KKK’nın Hava Savunma Projeleri
Hava Savunma konusunda bugüne kadar sırtını biraz Hava Kuvvetlerine yaslamış bulunan ve daha çok geleneksel hava savunma tedbirleri ile bugüne kadar gelmiş bulunan diğer kuvvetler; gerek füze tehdidine karşı, gerekse uçak tehdidine karşı, artık kendi yakın savunma sistemlerine sahip olma gerekliliği üzerinde durarak yurt içi geliştirme yöntemi ile bazı projelerin başlaması yolunda mesafeler almışlardır. Bu projelerden KKK’nı ilgilendirenleri Hava Savunma Okulu aşağıdaki şekilde sıralamıştır. Söz konusu projeler ile ilgili olarak bizim derlediğimiz tamamlayıcı bilgileri ise bu makalemizin devamında size sunacağız.

Alçak İrtifa Hava Savunma Füze Sistemi
Hedef tespit, teşhis, takip ve ateş altına alma fonksiyonlarını aynı zırhlı platform üzerinde barındıran kundağı motorlu füze sistemleri ile 35mm Oerlikon silah sistemine entegre edilecek çekili füze sistemleridir. Bu sistemlerden; kundağı motorlu versiyon, zırhlı ve mekanize birlikler ile stratejik ateş destek unsurlarının, çekili versiyon ise geri bölgede yüksek değere haiz tesis ve unsurların hava savunmasının etkin bir şekilde sağlanması için geliştirilmektedir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; 5km irtifa ve 15km menzile kadar uçak, helikopter ve İHA’lar ile havadan yere füzeler ve seyir füzelerinin etkisiz hale getirilmesidir.

Orta İrtifa Hava Savunma Füze Sistemi
Bölge hava ve füze savunması kapsamında; stratejik ateş destek unsurları, yüksek değerdeki sabit tesisler ve manevra unsurlarının hava savunmasını sağlamak ve çok katmanlı hava savunmasını tesis etmek maksadıyla geliştirilmektedir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet;1 okm irtifa ve 4okm menzile kadar uçak, helikopter ve İHA’lar ile taktik balistik füzeler, havadan yere füzeler ve seyir füzelerinin etkisiz hale getirilmesidir.

Kundağı Motorlu Namlulu Alçak İrtifa Hava Savunma Silah Sistemi
Zırhlı ve mekanize birliklerin icra edeceği manevraya uygun hareket kabiliyeti ile zırh koruması sağlayan, hareket halinde yüksek isabet oranı, gece/gündüz her türlü arazi ve hava şartlarında parçacıklı mühimmat atabilen bir sisteme sahip olmak maksadıyla geliştirilmektedir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; 3km irtifa ve 4km menzile kadar uçak, helikopter ve İHA’lar ile havadan yere füzeler ve seyir füzelerinin etkisiz hale getirilmesidir.

Portatif Hava Savunma Füze Sistemi
Yerli üretim portatif füze kabiliyeti kazanılması maksadıyla geliştirilmektedir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; 4km irtifa ve 6km menzile kadar uçak ve helikopterlerin etkisiz hale getirilmesidir.

35mm Oerlikon Modernizasyonu ve Parçacıklı Mühimmat Tedariki
35mm Oerlikon GDF-001/003 toplarının parçacıklı mühimmat atabilecek hale getirilmesi ve isabet oranının artırılması maksadıyla modernize edilmesi ile parçacıklı mühimmat geliştirilmesi projesidir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; 3km irtifa ve 4km menzile kadar uçak ve helikopter ve İHA’lar, havadan yere füzeler ve seyir füzeleri, yavaş ve alçaktan uçan küçük hedefler ile top, havan ve roket mühimmatının etkisiz hale getirilmesidir.

Hava Savunma Erken İkaz Radarı [KALKAN]
HErİKKS’nin ihtiyaç duyduğu tespit, takip ve teşhis ihtiyaçlarını sağlamak maksadıyla milli kaynaklarla geliştirilmektedir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; 4okm menzilde, 6o hava hedefini aynı anda takip etmek ve üç boyutlu iz bilgisi üretebilmektir.

Dost Düşman Tanıma/Tanıtma [IFF MOD-5]
2o13’ten itibaren Milli ve NATO Dost Düşman Tanıma/Tanıtma sistemine [IFF MOD-5] geçilecektir. Bu kapsamda, hava araçlarına ait teşhis bilgisinin elde edilmesinde, Elektronik Harp [EH] korumalı, yeni nesil milli IFF Sistemi geliştirilmektedir. Söz konusu sistem NATO ülkeleriyle yapılacak birleşik harekatlarda da kullanılabilecektir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; üzerine entegre edildiği sistemin menzilinde sorgulama yapabilmektir.

35mm Oerlikon Ateş İdare Cihazı
Çekili Alçak İrtifa Füze Sistemi ile 35mm Oerlikon toplarının müştereken sevk ve idaresi maksadıyla, mevcut D-IX Ateş İdare Cihazı’nın yerine geliştirilmektedir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; üzerinde mevcut sensörler [arama/takip radarı ve elektro-optik algılayıcı] ile 2okm mesafeden tespit ve bu mesafeden füze atışlarını, 1okm mesafeden de top atışlarını idare etmektir.

HErİKKS
HvKK ve KKK’nın envanterinde bulunan radar sistemlerinden gelen iz bilgilerinin işlenmesi, gerçek zamanlı hava resminin oluşturulması ve silah sistemlerinin komuta kontrolü maksadıyla geliştirilmiştir.
HErİKKS üç ana bileşenden oluşmaktadır:
lKomuta Kontrol Sistemleri [Ordu/Kolordu/Tugay HSHM].
lErken İkaz Sistemleri [Uzun Menzilli Hava Savunma Radarları, Orta/Kısa Menzilli Hava Savunma Radarları].
lArayüzler [Silah/Sensör/ERİMAY/HARPAY].
Proje kapsamında tedarik edilen Komuta Kontrol Sistemleri; Hava Savunma Kontrol ve Koordinasyon Merkezi ile Ordu, Kolordu ve Tugay HSHM’nden oluşmaktadır. HSHM’ler, muharebe sahasındaki hava savunma gayretlerinin bir elden sevk ve idare edildiği yerlerdir.
HErİKKS bünyesindeki erken ikaz sistemleri ile HvKK’na ait radarların kapatamadığı alçak irtifadaki hedef bilgilerinin elde edilmesi ve bu bilgilerin HSHM’ler ile Hava Kuvvetleri erken ihbar ve ikaz sistemlerine aktarılması hedeflenmiştir.
HErİKKS’te mevcut arayüzler, HSHM’ler ile sistemin diğer unsurları arasındaki bağlantıyı sağlayan teçhizatlardır.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; tüm hava savunma unsurlarının tek elden komuta ve kontrollerinin sağlanmasıdır.

Kaideye Monteli Stinger [KMS]
KMS Sistemi, Stinger füzelerinin performansından tam istifade ederek, hava savunma birliklerine, destekledikleri birliklerin manevrasına ayak uydurabilecek hareket kabiliyeti, zırh koruması ve her türlü hava ve görüş şartında atış yeteneği kazandırmak maksadıyla geliştirilmiştir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; zırhlı ve mekanize birliklerin hareket kabiliyetine uyumlu bir şekilde, gerektiğinde hareket halinde 5km menzil ile 3km irtifada atış yeteneğine, hedef tespit/teşhis/takip imkanı veren bilgisayar denetimli atış kontrol fonksiyonlarına sahip olmaktır.

Manş Çeken Uçak [Turna] ve Takip İçin Güdümlü Uçak [Keklik]
Turna ve Keklik uçakları, hava savunma silah nişancıları ile sistem operatörlerinin atışlı ve atışsız eğitimlerinde kullanılması maksadıyla, milli imkanlarla geliştirilmiştir. Yerden kumanda edilebilen ve uçuşları tekrarlanabilen bu uçaklar vasıtasıyla, sabit kanatlı hava tehdit unsurlarının benzetimi yapılabilmektedir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; Keklik ile hedef takibi, Turna ile de atış eğitimi yapabilmektir.

İz Gözetleme Eğitimi Simülatörü [İGES]
35mm ve 20mm top nişancılarına; komuta levyesini kullanarak hedef takibi, iz gözetlemesi ve muhtelif taarruz taktiklerinin öğretilmesi maksadıyla geliştirilmiştir.
Sistemle beraber hedeflenen kabiliyet; silah nişancılarının muharebe şartlarına benzer ortamlarda yetiştirilmesidir.